Een kunstproject opgezet door Cultuur en Ondernemen. Nevejan maakte een soort Kunstlab met psychiatrische bewoners en het textielmuseum in Tilburg. Ontwerper, van de stoffen en de theedoeken vanuit de kunstwerken van de bewoners, was Rogerio Lira.

De creatieve activiteiten en het samen bezig zijn, maken veel herinneringen los.

Beschermende woonvorm Lupinehof in Capelle aan den IJssel ademde jarenlang de sfeer van een grootschalige, traditionele voorziening. Nadat het onderdeel werd van Pameijer is er een andere wind gaan waaien. Er wordt nu gesproken over empowerment, over contacten met de buurt, over een noodzakelijke verhuizing. Om de gewenste vernieuwing in gang te zetten, is voor en met de bewoners een kunstproject georganiseerd: ‘Tussen gordijnen’. Een sprankelend project dat veel heeft losgemaakt en waarover ook nog eens een prachtige film is gemaakt. Regisseur Maartje Nevejan, tevens de drijvende kracht van het project, zou heel graag een langere versie voor het grote publiek maken. ‘De film haakt helemaal in op de discussie over de terugtrekkende overheid en de vernieuwing van de zorg.’

Doe het met kunst
Een paar verdiepingen vol lange gangen linoleum. Aan weerszijden vierkante kamertjes voor maar liefst 44 ouderen. Dat is niet meer van deze tijd. En de ondersteuning? ‘We kunnen wel zelf koken’, zegt een bewoner heel toepasselijk in de documentaire, ‘maar we hebben daar onze mensen voor.’ Begeleidster Narda Vermeulen erkent het meteen. ‘Het is jarenlang zo geweest dat wij eigenlijk alles voor de mensen deden. Ons werk was echt heel verzorgend, als ik daar nu op terugkijk schrik ik er gewoon van. Na de overgang naar Pameijer is alles flink in beweging gekomen. Actief zijn, empowerment… de insteek is nu dat bewoners hun eigen mogelijkheden veel meer zien en aanspreken. Het staat ook vast dat we hier niet blijven. Het gebouw is nog helemaal niet zo oud maar over een paar jaar gaan we eruit. Sommigen gaan zelfstandig wonen, anderen gaan naar een veel kleinschaliger en moderner pand.’

Manager Ingeborg Wegter wist wel een leuke manier om iedereen mee te nemen in het ingrijpende vernieuwingsproces van de Lupinehof: een kunstproject. Ze zocht daarvoor contact met Cultuur-Ondernemen in Amsterdam, dat ze kende via eerder werk. Het specialisme van Cultuur-Ondernemen is het koppelen van kunstenaars aan bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties. Aan de ene kant stimuleert het daarmee het ondernemerschap in de culturele sector, aan de andere kant biedt het bedrijven en organisaties de mogelijkheid om op een bijzondere, creatieve manier veranderingen door te voeren. Kunstenaars hebben niet alleen de frisse blik van buitenstaanders maar zoeken ook per definitie naar een origineel antwoord op de vraag van een klant.

Tekst op het gordijn: het leven is ontdekken en wegwezen – klik voor een vergroting

Opdracht
De uitdaging waar Lupinehof en bewoners voor stonden, was serieus en divers. Een hoofddoel van het kunstproject moest zijn om mensen in hun kracht te zetten, bewuster te maken van hun eigen mogelijkheden. Mooi aanknopingspunt was de verhuizing die over een paar jaar zal plaatsvinden. Hoe zouden de bewoners straks graag willen wonen? Hoe kon je mensen uitdagen hierover na te denken? Hen actief betrekken bij de voorbereiding en planning? Een tweede belangrijk doel was het slaan van een brug naar de omgeving. Ontmoeting met anderen, meer oog voor en contacten met de wijk… ook dat aandachtspunt werd door Pameijer nadrukkelijk ingebracht. Uiteindelijk benaderde Cultuur-Ondernemen een aantal kunstenaars met deze opdracht en vroeg hen om projectvoorstellen uit werken. Op basis van presentaties kon Lupinehof dan een keuze maken.

Tekst op het gordijn: de stemmen in me hoofd zijn jaloers op mij – klik voor een vergroting

Krista Heijster is bij Cultuur-Ondernemen verantwoordelijk voor projecten met maatschappelijke organisaties. Zij heeft de kunstenaars voor de opdracht van Pameijer benaderd en het hele proces begeleid. ‘Om te beginnen wil je natuurlijk zo goed mogelijk weten wat een organisatie voor ogen staat. Ingeborg Wegter heeft mij een uitvoerig beeld geschetst van de Lupinehof en van de uitdagingen waar de voorziening en de bewoners voor staan. Welke vorm het project precies moest hebben, stond open. Ik ben op zoek naar kunstenaars die in mijn ogen het meest geschikt waren voor de opdracht. Je moet iets hebben met de thematiek, de doelgroep. De Lupinehof was meteen erg enthousiast over Maartje Nevejan en samen hebben ze er nader invulling aan gegeven. Het project heeft heel mooie resultaten opgeleverd, zoals de bedrukte gordijnstof en de film die Maartje heeft gemaakt. In plaats van in een procesverslag heeft ze haar ervaringen verwerkt in een zeer aansprekende documentaire. Wij denken graag mee of er bijvoorbeeld met de gordijnstof nog meer kan worden gedaan. Het zou geweldig zijn als we een grote winkelketen daarvoor weten te interesseren.’

Persoonlijke klik
Uiteindelijk presenteerden vier kunstenaars een voorstel aan de Lupinehof. De keuze viel unaniem op Maartje Nevejan. Maartje had weliswaar nog geen gedetailleerd plan maar haar enthousiasme en uitstraling maakten veel indruk. Ze heeft bovendien een imposante cv, vooral als filmmaker. Tot haar meest bekende werken behoren de bekroonde tv-series Couscous & Cola en Het Nationale Canta Ballet. In de laatste, vijfdelige, documentaire volgt ze dansers van het Nationale Ballet en een groep Cantarijders, mensen met een lichamelijke beperking. In haar projecten onderzoekt Maartje graag de rauwe en tegelijk poëtische kanten van de realiteit. Dat doet ze vaak door heel verschillende groepen mensen bij elkaar te brengen.

‘Ik werk niet zoveel met vooropgezette plannen’, vertelt ze, ‘maar doe vooral ideeën en inspiratie op door met mensen te ‘hangen’. Wat is hun eigen belevingswereld? Zeker bij dit project was het natuurlijk heel belangrijk om daar open voor te staan en bij aan te knopen. Sluit mij hier maar een week op, dan komen de ideeën vanzelf. Er was meteen een enorme klik.’ Zo gezegd, zo gedaan. En in feite kreeg ze de eerste vruchtbare inval nog voordat ze de Lupinehof binnenstapte voor een vierdaags verblijf. ‘Toen ik aankwam werd ik namelijk aangesproken door een mevrouw die me vroeg of ik werkte in ‘dat huis’. Op mijn antwoord dat ik vandaag net zou beginnen, volgde een prikkelende reactie. Of ik dan meteen even kon zeggen dat ze iets aan de gordijnen moesten doen. Daar stoorden mensen zich flink aan.’ Zoals bleek was ergens een stukje gordijn uit de rail gelopen, waardoor het bovenhoekje van een raam wat armetierig oogde.

Gordijnen en andere ingevingen
Het thema had Maartje direct te pakken. Gordijnen die het zicht belemmeren, de afscheiding tussen binnen- en buitenwereld, was dat geen treffend beeld om in de Lupinehof mee aan de slag te gaan? Voeg daarbij dat er een verhuizing aankwam en het eerste idee was al geboren: zelf gordijnen voor je nieuwe woning maken. Een paar andere ingevingen volgden snel. Bewoonster Tiny: ‘Het was heel gezellig met Maartje in huis, we hebben heel veel met elkaar gepraat. Op een gegeven moment kregen we het over de IJssel. Tot haar grote verbazing hadden veel mensen de rivier nog nooit gezien, ook al wonen we er bijna naast. Ze heeft ons toen in de auto meegenomen naar een cafeetje aan de rivier. Op het terras hebben we koffie met appeltaart gehad.’ Het voorval was de opmaat voor een andere creatieve activiteit: bewoners hebben samen aan een groot wandkleed gewerkt met als thema ‘de rivier in mij’. Wat stroomt er door jou heen? Voor het maken van de werkstukken van textiel roept Maartje assistentie in van een designer en een kunstenaar die professioneel met textiel werkt.

Sonja werkt aan het hart voor haar moeder

Sonja, vriendin en huisgenoot van Tiny, vertelt vol emotie over nog een activiteit. ‘We hebben ook harten gemaakt. Ik heb hart voor iedereen, maar dit hart was speciaal voor mijn moeder.’ Die is twaalf, dertien jaar geleden overleden. Sonja heeft haar nog steeds bij zich. Ze heeft heel warme herinneringen aan haar moeder en mist haar duidelijk heel erg. In de film die Maartje samen met een cameravrouw over het project heeft gemaakt, wordt behalve aan de activiteiten ook veel aandacht besteed aan de indringende verhalen en ervaringen van veel bewoners. Achter een hart van ecoline schuilt niet zelden een geschiedenis van tranen. De creatieve activiteiten en het samen bezig zijn, maken veel herinneringen los. En ze geven tegelijk trots en voldoening. Iets moois maken op basis van je eigen ervaringen geeft vaak een heel goed gevoel. Geen wonder dat steeds meer bewoners een plekje aan de tafel vinden. Het duurt niet lang of ook bezoekers van het aangrenzende activeringscentrum komen een kijkje nemen…

Harry’s handdoek ontwerp: altijd naar binnen luisteren

Ontmoeting
Een brug slaan naar de omgeving blijkt een lastiger verhaal. Naar buiten gaan is op zich niet zo’n probleem. Er worden leuke tripjes gemaakt – naar de IJssel, de manege, de verfwinkel – en uiteindelijk weet Maartje de bus ook vol te krijgen voor een bezoek aan het Textielmuseum in Tilburg. Ze heeft het voor elkaar gekregen dat de kunstwerken van bewoners daar op textiel worden gedrukt. Voor hun eigen ogen zien mensen onder andere prachtig bedrukte gordijnstof uit de machines rollen. Desgewenst kan die stof natuurlijk ook voor andere doeleinden worden gebruikt. Maar buiten naar binnen halen lukt veel minder goed. Op een tentoonstelling van gemaakte kunstwerken – in de loods van de Wasserij – en een nieuwjaarsborrel in een pand aan de IJssel komen maar weinig mensen af, ook al is de directe omgeving nadrukkelijk uitgenodigd. De verhouding met de wijk is de afgelopen jaren niet goed geweest, de opmerking over de gordijnen zegt veel over de beeldvorming. Die verander je niet in een paar maanden.

Vernieuwing van de zorg
Van deze constatering is het maar een klein stapje naar de veelbesproken vernieuwing van de zorg. Maartje kent de geschiedenis van de psychiatrie en heeft een dubbel gevoel over de huidige ontwikkelingen. ‘Empowerment, inclusie, daar is natuurlijk heel veel voor te zeggen. Het ligt allemaal ook in de lijn die al in de jaren ’60 is ingezet. Maar het project en de film laten nog iets anders zien. In de realiteit gaat het natuurlijk ook om forse bezuinigingen. De vraag is of er niet iets wordt afgebroken waar we toch zuinig op moeten zijn. Als je ziet hoe kwetsbaar de bewoners van de Lupinehof zijn, hoe mensen daar met elkaar omgaan, lief en leed delen, voor elkaar zorgen ook, dan denk je wel eens: wat heeft de harde maatschappij hen te bieden? De sfeer in de Lupinehof vind ik persoonlijk veel leuker en warmer dan die in menig gewoon bejaardenhuis. ‘Dag buurvrouw’, ‘dag buurman’; als dat het alternatief is heb ik zelf wel mijn bedenkingen. Ik zou heel graag nog een iets langere film willen maken voor een groot publiek. Hij haakt helemaal in op de discussie over de terugtrekkende overheid en de vernieuwing van de zorg. Een discussie die wat mij betreft alle aandacht verdient.’

Regie: Maartje Nevejan
Camera en geluid: Alwine van Heemstra
Montage: Alwine van Heemstra en Maartje Nevejan
Produktie: Winwin stories-Maartje Nevejan Produkties

Met dank aan:

Bewoners Lupinehof
Aziz, Sonja, Tini, Juan, Juan, Ricardo, Hans, Wil, Rika, Hanny, Harry, Elizabeth, Mels, Mirjam, Bep, Jan, Lucretia, Joyce, Len, Irm, Huib, Medewerkers, Nard, Ingeborg, Engracia, Youssra, Avesta
Ilidia

Kunstenaars
Alwine van Heemstra, Sanne Kla, Peik Suyling, Rogerio Lira, Damion Xanthopoulos, Maartje Nevejan, Textielmuseum en Textiellab Tilburg

Ontwerp voor het gordijn – klik voor een vergroting

Ontwerp voor het gordijn – klik voor een vergroting

Ontwerp voor het gordijn – klik voor een vergroting

Deze film is onderdeel van het project:
“Weet je wat ik wel zou willen zijn….? Een bloemetjesgordijn.”
Produktie: Cultuur en Ondernemen.
Opdrachtgever: Pameijer
Maartje Nevejan Produkties 2013.